Zein hizkuntzatan idatzi zen Biblia?

Eskriturak oso hizkuntza primitibo batekin hasi ziren eta ingelesa baino are sofistikatuagoa den hizkuntza batekin amaitu zen.

Bibliaren historia linguistikoak hiru hizkuntza hartzen ditu parte: hebreera, koine edo greko arrunta eta arameera. Itun Zaharra osatu zen mendeetan zehar, ordea, hebreerak eboluzionatu egin zuen irakurketa eta idazketa errazten zuten ezaugarriak barne.

Moises Pentateukoaren lehen hitzak idazten eseri zen, K.a. 1400ean, 3.000 urte geroago arte, K.a. dauden liburu zaharrenak. Adina izan arren, kristauek Biblia garaikoa eta garrantzitsua dela ikusten dute, Jainkoaren Hitz inspiratua delako.

Hebreera: Itun Zaharreko hizkuntza

Hebreera hizkuntza semitikoen taldekoa da, Ilargi Emankorko antzinako hizkuntzaren familia bat, Akadiera barne hartzen zuena, Genesis 10eko Nimroden dialektoa; Ugaritikoa, kanaandarren hizkuntza; eta arameoa, persiar inperioan erabili ohi dena.

Hebreera eskuinetik ezkerrera idazten zen eta 22 kontsonantez osatuta zegoen. Hasierako forman, letra guztiak batera zihoazen. Geroago, puntuak eta ahoskera markak gehitu ziren irakurketa errazteko. Hizkuntzak aurrera egin ahala, ilun bihurtutako hitzak argitzeko bokalak sartu ziren.

Hebreeraz perpausaren eraikuntzak aditza lehenik jar dezake, eta ondorenizena edo izenordaina eta objektuak. Hitz-ordena hau oso desberdina denez, hebreerazko esaldi bat ezin da ingelesera hitzez hitz itzuli. Beste konplikazio bat da hebreerazko hitz batek ohiko erabiltzen den esaldi bat ordezka dezakeela, irakurleak ezagutu behar zuena.

Hebreerazko dialekto ezberdinek atzerriko hitzak sartu zituzten testuan. Esaterako, Genesisek egiptoar esamolde batzuk ditu, eta Josuek, Epaileak eta Rutek kanaandar terminoak biltzen dituzte. Liburu profetiko batzuek babiloniar hitzak erabiltzen dituzte, Erbestearen eraginez.

Argitasun jauzi bat eman zen Septuaginta osatzearekin batera, K.a. 200. Hebrear Bibliaren itzulpena grekora. Lan honek Itun Zaharreko 39 liburu kanonikoak hartu zituen, baita Malakiren ondoren eta Itun Berriaren aurretik idatzitako zenbait liburu ere. Urteetan zehar juduek Israeldik sakabanatu ahala, hebreera nola irakurtzen ahaztu zuten baina grekoa irakur zezaketen, egungo hizkuntza arrunta.

Greziarrak Itun Berria jentilei ireki zien

Bibliako idazleak ebanjelioak eta epistolak idazten hasi zirenean, hebreera alde batera utzi zuten eta bere garaiko hizkuntza ezagunera jo zuten, koine edo greko arrunta. Greziera hizkuntza bateratzailea zen, Alexandro Handiaren konkistetan zabaldua, zeinaren nahia greziar kultura helenizatzea edo munduan zehar zabaltzea zen. Alexandroren inperioak Mediterraneoa, Afrikako iparraldea eta Indiako zatiak hartzen zituen, beraz, greziera erabiltzeanagusitu zen.

Greziera errazago hitz egiten eta idazten zen hebreera baino, alfabeto osoa erabiltzen zuelako, bokalak barne. Hiztegi aberatsa ere bazuen, esanahi ñabardura zehatzak ahalbidetuz. Adibide bat Biblian erabiltzen diren grezierazko maitasunaren lau hitz desberdinak dira.

Onura gehigarri bat greziarrek Itun Berria jentilei edo judu ez zirenei ireki ziela izan zen. Hau oso garrantzitsua izan zen ebanjelizatzean, greziarrek jentilei ebanjelioak eta gutunak irakurtzeko eta ulertzeko aukera ematen zielako.

Arameoak Bibliari zaporea gehitu zion

Bibliako idazkeraren zati nagusia ez bada ere, arameoa Eskrituretako hainbat ataletan erabili zen. Persiar Inperioan arameoa erabili ohi zen; Erbestearen ostean, juduek arameoa Israelera ekarri zuten eta bertan hizkuntzarik ezagunena bihurtu zen.

Hebrear Biblia arameerara itzuli zen, Targum izenekoa, bigarren tenplu garaian, K.a. 500etik aurrera. K.o. 70. urtera arte itzulpen hau sinagogetan irakurri eta irakaskuntzarako erabiltzen zen.

Jatorriz arameoz agertu ziren Bibliako pasarteak Daniel 2-7 dira; Esdras 4-7; eta Jeremias 10:11. Aramaioko hitzak Itun Berrian ere jasota daude:

• Talitha qumi ("Neska edo neskatoa, jaiki zaitez!") Markos 5:41
• Ephphatha (“Ireki zaitezte”) Markos 7:34
• Eli, Eli, lema sebaqtani (Jesusen oihua gurutzetik: “Ene Jainkoa, ene Jainkoa, zergatik utzi nauzu?”) Markos 15:34,Mateo 27:46
• Abba (“Aita”) Erromatarrek 8:15; Galatiars 4:6
• Maranatha (“Jauna, zatoz!”) 1 Korintoarrei 16:22

ingelesera itzulpenak

Erromatar Inperioaren eraginez, hasierako elizak latina hartu zuen hizkuntza ofizialtzat. K.o. 382an, Damaso I.a Aita Santuak Biblia latindar bat egiteko enkargatu zion Jeronimori. Belengo monasterio batetik lanean, Itun Zaharra zuzenean hebreeratik itzuli zuen lehenik, Septuaginta erabili izan balu akatsen aukera murriztuz. Jeronimoren Biblia osoa, Vulgata izenekoa garaiko hizkera arrunta erabiltzen zuelako, K.o. 402 inguruan atera zen

Vulgata ia 1.000 urtez izan zen testu ofiziala, baina Biblia horiek eskuz kopiatuak ziren eta oso garestiak ziren. Gainera, jende arrunt gehienek ez zekiten latinez irakurtzen. Ingelesezko lehen Biblia osoa John Wycliffek argitaratu zuen 1382an, batez ere Vulgatan oinarrituz iturri gisa. Horren ondoren, Tyndale-ren itzulpena 1535 inguruan eta Coverdale-a 1535ean izan zen. Erreformak itzulpen mordoa ekarri zuen, ingelesez zein tokiko beste hizkuntza batzuetan.

Gaur egun erabiltzen diren ingelesezko itzulpenen artean, King James bertsioa, 1611; American Standard Version, 1901; Bertsio estandarra berrikusia, 1952; Biblia bizia, 1972; Nazioarteko Bertsio Berria, 1973; Gaurko ingelesezko bertsioa (Good News Bible), 1976; New King James Version, 1982; eta ingeles estandarraBertsioa, 2001.

Iturriak

• Bibliako Almanaka ; J.I. Packer, Merrill C. Tenney; William White Jr., editoreak
• Nola sartu Biblia ; Stephen M. Miller
• Christiancourier.com
• Jewishencyclopedia.com
• Historyworld.net